Etibarlı məlumatları geniş ictimaiyyətə aydın şəkildə və məsuliyyətlə çatdırmaq hər bir jurnalistin vəzifə borcudur. Yeni növ koronavirusun səbəb olduğu COVID-19 xəstəliyinin yayılması kimi qlobal səhiyyə böhranı dövründə bu rolun əhəmiyyəti daha da artır.
“Bu kimi materiallarda o qədər duman var ki, sizin məsuliyyətiniz baş verənlər haqqında aydın bir təsəvvür əldə etmək üçün həmin dumanı yarıb keçməkdir,” – Çinin Şençjen şəhərində yaşayan və Bloomberg, The Guardian, Al Jazeera kimi media qurumları üçün məqalələr yazan sərbəst jurnalist Maykl Standart (Michael Standaert) belə deyir. Standaert 2019-cu ilin dekabr ayından Çində koronavirusun yayılmağa başladığı andan bu mövzuda reportajlar hazırlamağa davam edir.
Xüsusilə böhranlar zamanı jurnalistlər ictimaiyyəti məlumatlandırmaq və qorxu yaratmamaq arasında düzgün balansı tapmağa məcburdur. “İnsanlarda hər şey qaydasında imiş kimi bir təsəvvür yaratmaqdan çəkinmək lazımdır,” – Kolumbiya Universitetinin epidemiologiya professoru Doktor Stefan Morz (Stephen Morse) deyir, – “amma siz əsassız qorxu və ya çaxnaşma yaratmamaq üçün vəziyyəti qara tonlarda təsvir etmək də istəmirsiniz”.
Çində bu vəzifə hökumətin senzurası qarşısında daha da çətinləşir. Maykl Standart öz təcrübəsində xəbər mənbələri ilə işləyərkən tez-tez çətinliklərlə üzləşir, çünki Çində vətəndaşlar hökumətin xəbərdarlıq və ya töhmətlərindən qorxduğu üçün açıq məlumat vermək istəmirlər. «Sıravi vətəndaşın yerli hökumət rəsmilərinin razılığı olmadan öz fikirlərini sərbəst deyə bilməyəcəyini düşünməsi ağlasığmaz və narahatedicidir,» – Maylk Standart deyir.
Bunu da oxu: Anonim mənbələrə istinad etmək olarmı?
Bunu da oxu: Anonim mənbələrdən nə zaman istifadə edə bilərik?
Bütün bu çətin şərtlərə baxmayaraq Maykl Standart kimi jurnalistlər koronavirusla bağlı reportajları hazırlamağa davam edirlər. Peşəkar dairəsi səhiyyə məsələləri olanlardan tutmuş iqtisadiyyat, nəqliyyat və digər sahələri əhatə edənlərə qədər dünyanın dörd bir tərəfində jurnalistlər koronavirus hadisəsini bir çox cəhətdən qələmə alırlar.
Beynəlxalq Jurnalistlər Şəbəkəsindən Taylor Mulcahey dünyada koronavirusdan yazan jurnalistlərə kömək məqsədilə aşağıdakı tövsiyələrdən ibarət siyahı hazırlayıb.
(1) Yerlərdəki əhval-ruhiyyəni duymağa və öz materialınıza ötürməyə çalışın
Bütün böhranlar zamanı olduğu kimi indi də ətrafda xeyli məlumat dolaşır və onların heç də hamısı yaxşı xəbər deyil. İnternetdə yayılan məlumatlar izləyiciləri çaşdıra bilər. Məsələn, Uhanda küçədə tibb işçilərinin əhatəsində yerdə uzanmış vəziyyətdə bir kişi meyidinin şəkli The Guardian tərəfindən koronavirus böhranını əyani təsvir edən şəkil adlandırılmışdı, amma həmin kişinin koronavirusdan ölməsi barədə heç bir sübut yoxdur.
Böhran haqqında vizual reportajların böyük dəyəri var, amma bu reportajlar məsuliyyətlə hazırlanmalıdır. Reportyorlar əmin olmalıdırlar ki, onların təqdim etdikləri şəkillər yerlərdə baş verənləri adekvat təsvir edir. Küçədə uzanmış vəziyyətdə meyidin təsviri kimi sensasiya doğuran şəkillər yanıldıcı ola və lazımsız qorxu yaya bilər.
“Uhanda çəkilən fotoşəkillər böhranın gedişatını göstərmək və arxiv yaratmaq üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Çində məlumatların ümumi etibarsızlığı fonunda insanlar buna inanmaq üçün nəyin baş verdiyini görməlidirlər,” – Berlində yaşayan və Al Jazeera, Columbia Journalism Review, National Public Radio kimi media qurumlarına material verən sərbəst reportyor və fotojurnalist Betsi Coulz (Betsy Joles) deyir.
Buna görə də siz şəkil çəkməyə və ya yazmağa başlamazdan əvvəl ətrafınıza diqqətlə nəzər salmalı, insanlarla söhbət etməli, yerlərdəki əhval-ruhiyyəni duymağa çalışmalısınız. Sonra isə həmin əhval-ruhiyyəni öz materialınıza ötürməli və insanların əslində yaşadıqlarına zidd ola biləcək hər hansı bir məzmundan çəkinməlisiniz.
“Əgər reportaj yerində qorxu və qeyri-müəyyənlik atmosferi hökm sürürsə, düşünmürəm ki, reportajda da bu əhval-ruhiyyəni ötürmək yanlış olsun,” – Maykl Standart deyir, – “amma siz gəlmə olanda və hadisələri yalnız bir neçə nəfərin dilindən eşidəndə diqqətli olmalısız”.
(2) Təhlilə yox, xəbər yazmağa fokuslanın,
“Köşə yazıları və təhlilin də öz yerləri var, amma bu böhranın geniş miqyaslı təsirlərini tam anlamaq üçün hələ tezdir,” – Betsi Coulz deyir, – “Mən bu məqamda mühakimə yürütməkdən çəkinməyə çalışıram, çünki sadəcə xəbərini verməyə xeyli hadisə var.”
The Wall Street Journal sizə nümunə olmasın: Çini “Asiyanın əsl xəstəsi insanı» kimi irqçi anlayışla etiketləməyin və koronavirus səbəbindən ölkənin iqtisadi vəziyyətinin pisləşəcəyinə dair spekulyasiya etməyin. Koronavirus pandemiyasının uzunmüddətli maliyyə təsirlərini bilmək üçün hələ tezdir.
Maykl Standart Çinin daxilində və ya xaricində hər hansı siyasi dəyişiklik ehtimalarını verməyə çalışan materiallar hazırlamaqdan çəkinməyə çağırır. “Biz hələ yolun əvvəlindəyik,” – Maykl deyir, – “bu yolun bizi hara aparacağını hələ bilmirik.”
Bundan əlavə qeyd etmək lazımdır ki, Çin yuxarıda adı çəkilən yazıya cavab olaraq üç the Wall Street Journal müxbirini ölkədən çıxarıb – məqalənin problemli olmasına baxmayaraq, mətbuat azadlığı baxımından narahat addımdır.
(3) Başlıqlara diqqət yetirin
Bu məsləhət bütün redaktorlara aiddir: başlıqlarınızla öz oxucularını yanıltmayın. Yüksək məlumat axını və sosial medianın sürətli tempi səbəbindən bir çox insan xəbərləri təkcə başlıqlardan oxuyur. Başlığın diqqət çəkən olmasını istəsəniz də baxış və ya tıklama sayı üçün faktları qurban verməyin, xüsusilə də böhran dövründə.
“Mən materiallar üçün vəziyyəti düzgün əks etdirən və sensasiyalı olmayan başlıqlar təklif etməyə çalışıram,” – Betsi Coulz deyir.
(4) Unutmayın: heç də bütün rəqəmlər dəqiq deyil
Jurnalistlər rəqəmlərə güvənirlər. Data jurnalist reportajlarının ayrılmaz parçasıdır. Ancaq Doktor Morz rəqəmlərin heç də həmişə etibarlı olmadığını deyir.
“Əgər siz epidemiya və ya xəstəliklər haqda rəqəmlər görsəniz, onlar adətən dəqiq olmur,” – Doktor Morz deyir, – “ilkin rəqəmlər isə lap qeyri-dəqiq olur.»
Əldə etdiyiniz məlumatlara laqeyd yanaşmayın, amma auditoriyanızın rəqəmlərin arxasındakı məhdudiyyətləri və qeyri-müəyyənliyi başa düşəcəyinə əmin olun.
İnfeksiyanın təxminən 14 günə qədər inkubasiya müddəti var, bu da yoluxan şəxslərin iki həftə ərzində heç bir əlamət göstərməməsi mümkünlüyü deməkdir. Doktor Morzun sözlərinə görə rəqəmlər məhz buna görə axsayır.
(5) Mümkün qədər çox fərqli insanla söhbətləşin
Koronavirus fərqli ölkələr, şəhərlər və sosial təbəqələrdəki insanlara təsir göstərir. Çindəkilərin təcrübəsi Sinqapurdakılarla eyni olmayacaq, o da öz növbəsində İtaliya ilə eyni olmayacaq. Hətta bir ölkə və ya şəhər daxilində də böyük fərq müşahidə oluna bilər.
“Karantində olan insanların heç də hamısı xəstə deyil və ölməyəcək. Amma onların bəziləri bezib,” – Coulz deyir.
Jurnalistlər öz materiallarında insanların yaşadıqları fərqli reallıqları ələ almaq üçün əllərindən gələni etmək məsuliyyəti daşıyırlar. “Jurnalistlər reportaj hazırlayarkən əhatəni mümkün qədər geniş götürməlidirlər, hətta bir şəhəri əhatə edəndə də fərqli sosial təbəqələrdən mənbələr axtarmaq lazımdır,” – o əlavə edir.
Maykl Standart xüsusilədə senzuranın daha çox olduğu ölkələrdə mümkün qədər çox insanla danışmağın vacibliyini vurğulayır. O, Çində vəziyyətin dəqiq mənzərəsini verəcək mənbələr tapmaqda xeyli əziyyət çəkir.
“Məsələn, biz bir çox fabrikin işə başlamaqda çətinlik çəkdiyini bilirik. Lakin bu şirkətlərin əksəriyyəti bunun üstündən sakitcə keçməyə çalışır,” – Maylk deyir, – “nələrin baş verdiyini görmək üçün şirkətlərlə danışmaq lazımdır, onların işçiləri ilə danışmaq lazımdır və bir çox fərqli bucaqdan baxmaq lazımdır.”
(6) İrqçi ifadələrdən çəkinin
Tarix boyu qlobal epidemiyalar irqçilik və ksenofobiyaya rəvac veriblər, artıq pandemiyaya çevrilmiş COVID-19 da istisna deyil. Elə bu həftə Londonda bir sinqapurlu çinlinin küçədə hücuma məruz qaldığı deyilir. Ona hücum edənlər “koronavirusunla birgə rədd ol” deyib.
San-Fransisko, Los-Anceles, Nyu-York kimi amerikan şəhərlərində çinli məhəllələrində bizneslər sürətlə müştəri itirir.
Media stereotipləri təşviq etməkdən və ya bilməyərəkdən irqçi şərhlər yaymaqdan çəkinməlidir. Asiyalı-Amerikalı Jurnalistlər Birliyi bununla bağlı jurnalistlər üçün tövsiyələr siyahısı dərc edib. Bu tövsiyələrdən bəziləri: maska taxan insanların şəkillərini kontekstə yerləşdirin; yalnız xəbərə aidiyyatı olan zaman çinli məhəlləsindən şəkillər istifadə edin; və virusun adı üzərində söz oyunları qurmayın.
(7) Ekspertlərlə müsahibə tərzinizə diqqət yetirin
Siz fenomenal jurnalist ola bilərsiniz, amma doğru mənbələrlə işləməsəniz, işiniz axsayacaq. Rəylərinə ehtiyac duyduğunuz ekspertləri və onların baxışlarını öncədən yaxşı araşdırın.
“Problem sadəcə yaxşı ekspert tapmaq deyil,” – Doktor Morz deyir, – “Problem öz qərəzlərindən uzaq qala bilən və ya öz qərəzlərini açıq bəyan edə biləcək insanlar tapmaqdır, çünki bizim hamımızın öz qərəzlərimiz var.”
Ekspertləri müəyyən etdikdən sonra onların qərəzlərini sorğu-suala çəkin və işlərini göründüyü kimi qəbul etməyin. Bu, onların dünyagörüşünü başa düşməyinizə nəinki kömək edir, həm də materialınızı gücləndirir.
Bir çox jurnalist xəstəliyin necə yayılacağını anlamaq üçün modellər hazırlayan ekspertlərə ehtiyac duyurlar. “Amma modellər də fərziyyələrə əsaslanır,” – Cənubi Kaliforniya Annenberq Universitetində Tibbi Jurnalistika Mərkəzinin son vebinarlarından birində jurnalist və JSK təqaüdçüsü Doktor Sima Yasmin (Seema Yasmin) bildirib. Modellərin hansı fərziyyələrə əsaslandığını hər zaman sorğulayın.
(8) Maraqlı olmayan hadisələrə laqeyd qalmayın
COVID-19 kimi dünya miqyasında bir hadisə sərt reportajlara, dərin araşdırmalara və daha çox jurnalist materiallarına yarayır. “Ancaq yazdığınız hər məqalə Pulitzer mükafatına layiq olmayacaq,” –Los Angeles Times qəzetinin tibb müxbiri Emili Baumgartner Tibbi Jurnalistika Mərkəzinin veminarında bildirib, – “məsələn, əlləri necə yumaqla bağlı bir qəzet səhifəsi həcmində məqalə yazmağınız lazım gələ bilər və bu normaldır”.
Səylərinizi auditoriyanızın suallarını cavablandırmağa yönəldin. İnsanların hansı tip informasiya axtardıqlarını daha yaxşı anlamaq üçün Google Trends-dən istifadə edin və onların cavab tapmaq üçün müraciət edə biləcəkləri keyfiyyətli məzmun istehsal edin.
(9) Məhdudiyyətlərinizi anlayın
Redaktorlar yeni məqalələr üçün sizə daha çox müraciət edəcəklər. Bəzən həm özünüz üçün, həm də işinizin keyfiyyəti üçün “yox” deməyi bacarmaq lazımdır. Kompyuterinizdən 24 saat uzaqlaşmaq sizin zehni olaraq istirahət etməyinizə kömək edəcək və yeni baxış bucaqları kəşf etməyinizə imkan verəcək. “Yaxşı ocaq qalamaq üçün odunlar arasında məsafə olmalıdır,” – Maykl Standart deyir.
Hansı hadisələri əhatə etmək istədiyinizi müəyyənləşdirmək üçün azca yavaşlamaq sizi tələm-tələsik materiallar hazırlamaqdan sığorta edəcək. “Daha az məqalə yaza bilərsiniz, amma daha yaxşı yaza bilərsiniz,” – Coulz deyir. Sosial media ölkənin digər bölgələrindəki insanlarla əlaqə qurmaq üçün faydalı vasitə olsa da – xüsusilə səyahət və ya kütləvi yığıncaqlardan uzaq qalmaq tövsiyə olunan bir zamanda – bəzən sosial media xeyirdən çox zərər gətirə bilər.
“Twitter-dən daha az istifadə edin,” – Coulz əlavə edir, – “Sizdə təşviş yarada bilər”.
(10) Hadisə səngisə də siz onu izləməyə davam edin
Əvvəl-axır hadisələr səngiyəcək, amma bu, sizin işinizin bitdiyini göstərmir. “Epidemiyadan sonra baş verəcək xeyli hadisə var ki, onlardan yazmaq mütləq vacibdir,” – Doktor Yasmin deyir.
“Siyasətçilər və səhiyyə məmurları böhranı necə idarə etdilər, böhrandan hansı dərslər çıxarıldı, sağalan insanlar hələ də infeksiya stiqması altında yaşayırmı, “normala” qayıtmaq nə deməkdir,” – Doktor Yasmin tövsiyə edir.
Doktor Yasminin bu barədə təcrübəsi 2014-2016-cı illərdə Ebola böhranını izləyərkən formalaşıb. Onun böhrandan sonra yazdığı bir sıra məqalələr bu gün də digər jurnalistlər üçün nümunə rolu oynayır. Onların arasında PBS Xəbər Vaxtı üçün “Niyə eboladan sağalanlar yeni simptomlardan əziyyət çəkir” verilişi və Scientific American nəşrində getmiş “Afrikada qadın eboladan sağ çıxdı, amma hamiləlikdən yox” adlı materialı var.
Mənbə: Beynəlxalq Jurnalistlər Şəbəkəsi
Sərlövhədəki şəkil: ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzləri (CDC)
